به گزارش بنکر (Banker)، از 21سال تولید و صادرات نفت ایران از سال نخست ریاست‌جمهوری محمد خاتمی تا پایان سال1396 نشان می‌دهد که ایران دلارهای زیادی را به سبب تحریم نفتی از دست داده است. دولت حسن روحانی که با مذاکرات هسته‌ای موفق شده تا بخشی از سهم خارج شده از بازار و دلارهای از دست‌رفته ایران را باز پس بگیرد، در دوسال 97 و 98 درست پس از خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها با چالش جدی‌تری حتی نسبت به دوران تحریم‌ها در دولت احمدی‌نژاد مواجه شده و برآوردها نشان می‌دهد که در اوج فشار تحریم‌ها، صادرات نفت ایران در روز به کمتر از 500هزار بشکه هم رسیده است.
حالا اما رئیس‌جمهور، تلاش دارد تا دست‌کم تا قبل از ترک نهاد ریاست‌جمهوری، دیوار بزرگ تحریم‌ها علیه صنعت نفت و البته بانکی ایران را از میان بردارد و دلارهای از دست‌رفته را برگرداند. سؤال اصلی اما این است که مدافعان تحریم‌ها و مخالفان برجام چه پاسخی درباره زیان ناشی از عدم‌نفع ایران در سال‌های تحریم دارند و چرا باید سهم کشور از بازار جهانی نفت در اختیار دیگران قرار گیرد و تکلیف دلارهای از دست‌رفته به‌دلیل صادر‌نشدن نفت و فرآورده‌های نفتی چیست؟
اوج تولید و صادرات در دولت اصلاحات
بررسی‌های همشهری از میزان واقعی تولید و صادرات نفت ایران در یک بازه زمانی 21ساله یعنی از 1376 تا 1396 نشان می‌دهد که اوج تولید و صادرات نفت ایران در سال1384 به‌عنوان میراث هشت‌ساله ریاست‌جمهوری محمد خاتمی به‌ثبت رسیده و میزان تولید روزانه نفت کشور 4.106میلیون بشکه و صادرات روزانه نفت هم 2.691میلیون بشکه بوده است. صادرات نفت ایران هم در سال 1384بالاترین میزان صادرات 21ساله بوده و به 2.691میلیون بشکه در روز رسیده است. میزان تولید نفت ایران در سال1376 روزانه 3.623میلیون بشکه و صادرات هم 2.496میلیون بشکه در روز برآورد شده که نشان می‌دهد در فاصله سال‌های 76 تا 84 تولید نفت ایران تنها 483هزار بشکه و صادرات هم 195هزار بشکه افزایش یافته است.
نکته مهم اینکه در فاصله سال‌های 76 تا 84 تنها در سال‌های 78، 80 و 81 رشد تولید نفت ایران نسبت به سال قبل افت داشته و صادرات نفت کشور هم 5سال نسبت به سال قبل آن رشد منفی را عمدتا تحت‌تأثیر بازار جهانی نفت و توافق با اوپک تجربه کرده ولی هیچ‌گاه صادرات نفت ایران از روزانه 2.2میلیون بشکه پایین‌تر نیامده بود. یافته‌های همشهری از نسبت صادرات به تولید نفت کشور نشان می‌دهد که نسبت صادرات به تولید در سال76 حدود 69درصد بوده و کمتر از 41درصد از نفت و فرآورده‌های نفتی کشور در داخل مصرف شده اما این نسبت به سبب رشد مصرف داخلی فرآورده‌های نفتی به‌ویژه بنزین و گازوئیل در پایان سال84 به رقم 66درصد رسیده است.
افول قدرت نفت ایران در دولت احمدی‌نژاد
بیشتر تحلیل‌گران اقتصادی، سیاستمداران و البته مردم از دوران ریاست‌جمهوری هشت‌ساله محمود احمدی‌نژاد به‌عنوان دوران انفجار قیمت جهانی نفت و بر باد‌رفتن درآمدهای بی‌سابقه نفتی ایران یاد می‌کنند اما روی دیگر ماجرا آغاز افول قدرت نفت ایران در بازارهای جهانی است تا جایی که برخلاف گفته‌ها و وعده‌ها مبنی بر اینکه تحریم نفت ایران، کاغذ پاره است و نمی‌توان جلوی صادرات نفت را گرفت، روند تولید و صادرات نفت ایران به‌شدت سقوط کرد.
آمارها از کارنامه تولید و صادرات نفت ایران گویای این واقعیت است که تولید روزانه نفت ایران از 4.106هزار بشکه در پایان سال1384 به 3.732هزار بشکه در پایان سال1391 می‌رسد و این روند کاهش تولید نفت ایران به سبب تشدید فشار تحریم‌ها و لغو تدریجی معافیت کشورهای محدود خریدار نفت ایران در 2سال نخست دولت حسن روحانی به اوج خود می‌رسد، به‌نحوی که تولید روزانه نفت ایران در سال91 بالغ بر 374هزار بشکه و در پایان سال92 هم 625هزار بشکه کمتر از پایان سال84 بوده است. زنگ هشدار وقتی برای اقتصاد ایران و بودجه عمومی دولت به صدا در‌می‌آید که میزان صادرات روزانه نفت ایران از نقطه اوج خود یعنی 2.691میلیون بشکه در پایان سال84 به 1.9میلیون بشکه در روز در پایان سال91 یعنی 791هزار بشکه ریزش می‌رسد.
نتیجه اینکه نسبت صادرات به کل تولید روزانه نفت ایران از 66درصد در پایان سال84 با کاهش15 درصدی به 51درصد می‌رسد و به این ترتیب انفجار درآمدهای نفتی ایران در دولت محمود احمدی‌نژاد با سقوط آزاد تولید و صادرات نفت ایران و خارج‌شدن بازار نفت کشور همراه می‌شود و نکته مهم‌تر اینکه دایره خریداران نفت ایران هم به‌شدت محدود به چند کشور می‌شود و اگر تمدید معافیت‌های خریداران نفت ایران رخ نمی‌داد، میزان کاهش تولید و صادرات نفت روند تندتری را تجربه می‌کرد.
چرا روحانی سراغ برجام رفت؟
حسن روحانی زمانی کلیددار نهاد ریاست‌جمهوری می‌شود که روند تخریب تولید و صادرات روزانه نفت ایران در نتیجه فشار سنگین تحریم‌ها ادامه می‌یابد و او و تیم دیپلماسی‌اش در زمانه‌ای وارد مذاکرات فشرده هسته‌ای با 1+5 می‌شوند که هرچند آمارهای تولید و صادرات نفت کشور برای مدتی متوقف می‌شود اما گزارش‌های وزارت نفت به‌وضوح نشان از تندتر‌شدن میزان سقوط تولید و صادرات طلای سیاه ایران و وسیع‌تر‌شدن حجم تخریب تحریم‌ها بر صنعت نفت دارد. تولید نفت ایران در ۲سال نخست دولت روحانی به‌ترتیب با افت 6.7درصدی در سال92 و 12درصدی در سال93 مواجه می‌شود و شوک سنگین‌تر در بخش صادرات نفت ایران آژیر خطر را به صدا درمی‌آورد؛ چراکه صادرات روزانه نفت ایران در سال92 رشد منفی 11.3درصد و در سال بعد هم منفی 14.8درصد را تجربه می‌کند.
مذاکرات برای پایان‌دادن به مناقشه هسته‌ای بین ایران و 1+5 در زمانه‌ای آغاز و در نهایت به برجام ختم می‌شود که آمارها حکایت از آن دارد که تولید نفت ایران در سال93 با کاهشی 1.043میلیون بشکه‌ای در روز نسبت به نقطه اوج 21سال گذشته به کمترین میزان ممکن یعنی 3.063هزار بشکه می‌رسد و صادرات نفت هم با سقوط 1.256میلیون بشکه‌ای مواجه شده است. دلیل اصلی تندتر‌شدن روند افت تولید و صادرات نفت ایران در فاصله سال‌های 92 و 93 ناشی از این است که کشورهای خریدار نفت و عمدتا دارای معافیت از وزارت خزانه‌داری آمریکا، با چالش عدم‌تمدید معافیت‌ها مواجه شده و نفت ایران روی آب کم‌کم بدون مشتری می‌ماند.
امضا و اجرای برجام اما نقطه عطفی در تاریخ 2دهه اخیر صنعت نفت ایران به شمار می‌رود و برخلاف گفته‌ها و انتقادهای منتقدان و مخالفان، تولید نفت در سال1395 به روزی 3.762میلیون بشکه و صادرات هم به 2.224هزار بشکه می‌رسد که رشدی 16.4درصدی در تولید و 41.3درصدی در صادرات نسبت به سال94 را نمایان می‌سازد. سال96 هم اوج تولید و صادرات نفت ایران پس از نزدیک به یک دهه است؛ چرا که تولید به روزانه 3.849میلیون بشکه و صادرات به 2.325میلیون بشکه می‌رسد.
بازپس‌گیری بازار و حسرت دلارهای ازدست‌رفته
سیاست نفتی دولت نخست حسن روحانی را می‌توان به 2مقطع متفاوت تقسیم کرد؛ 2سال نخست، دوران صبر و انتظار و البته تلاش برای احیای چاه‌های خاموش‌شده نفتی به سبب تحریم‌ها و فروش‌نرفتن نفت آنها و تمرکز بر سرمایه‌گذاری و آماده‌کردن شرایط جهت جهش تولید نفت ایران به‌ویژه در میدان‌های مشترک بود. با نزدیک‌شدن به روزهای امضای برجام و توافق هسته‌ای پیامی از صنعت نفت به تیم مذاکره‌کننده منتقل می‌شود که نگران کاهش ظرفیت تولید نفت نباشید و ایران در کوتاه‌ترین زمان ممکن، سهم خود را پس می‌گیرد؛ پیامی امیدوارکننده البته در حسرت دلارهای از دست‌رفته 10سال گذشته که نتیجه آن اوج‌گیری دوباره صادرات و تولید نفت ایران است.
هرچند به‌دلیل تأخیر و تعلل و ابهام‌آفرینی در ارتباط با مدل جدید قراردادهای نفتی، فرصت برای جذب سرمایه‌های خارجی در 2سال نخست برجام به آسانی از دست می‌رود تا حسرت دلارهای از دست‌رفته با خوشحالی کشورهای رقیب نفتی ایران یعنی عربستان، روسیه و چین با برداشت دلارهای بیشتر از بازارهای جهانی نفت وقتی بیشتر احساس شود که در بهار97 سرانجام دولت وقت آمریکا تصمیم به خروج از برجام می‌گیرد و تحریم‌ها را برمی‌گرداند.
هرچند آمارها از وضعیت تولید و صادرات نفت ایران در 3سال اخیر یعنی 97 تا 99 در دسترس نیست اما گفته‌های مسئولان دولتی کاهش روزانه صادرات نفت در برخی مقاطع تا کمتر از 500هزار بشکه را هم تأیید می‌کند. دولت حسن روحانی هنوز هم امیدوار است و سخت می‌کوشد تا دیوار تحریم‌ها علیه صنعت نفت ایران را بردارد و یا آن را لرزان کند تا بلکه ایران نفت بیشتر بفروشد و جلوی فرایند دلارهای از دست‌رفته را بگیرد؛ سیاستی که نتیجه آن اصرار و پافشاری کم‌سابقه در سطح ارکان حاکمیت مبنی بر برداشته‌شدن تحریم‌ها حتی با از دست‌ندادن یک روز این روزها نمایان شده و سؤال اصلی اما همچنان این است که چه‌کسی پاسخگوی دلارهای از دست‌رفته و فرصت‌های سوخته اقتصاد ایران است و اگر برجامی نبود، تولید نفت ایران حالا چه میزان بود و روزی چند بشکه نفت یا فرآورده‌های نفتی می‌توانستیم به دنیا بفروشیم؟ زیان سنگین عدم‌نفع ایران از بازار طلای سیاه، نشان می‌دهد که نه تحریم‌ها کاغذپاره است و نه نعمت برای اقتصاد و مردم ایران و تلاش برای برداشتن تحریم‌ها یک ضرورت ملی است که نمی‌توان حتی یک روز را از دست داد. چالش اصلی اینجاست که کدام روش و سیاست به حل گره تحریم‌ها کمک می‌کند و تا چه میزان شرایط برای بهره‌مندی از دلارهای نفتی در آینده فراهم شده است؛ چرا که بیم آن می‌رود با فرض برداشتن تحریم‌ها، دسترسی به دلارهای نفتی در بانک‌های خارجی این بار به بهانه قرار‌داشتن نام ایران در فهرست سیاه مالی دنیا، سخت و پرهزینه باشد.
این داستان ادامه دارد…!
